Tiến sĩ Phạm Quỳnh Phương và nhóm tác giả thuộc Viện Nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE) trong một nghiên cứu về người chuyển giới từng đưa ra nhận định: “Người chuyển giới tại Việt Nam là nhóm sống ngoài vùng phủ sóng, không được xếp vào bất cứ nhóm xã hội nào. Đây cũng là nhóm sinh kế gặp khó khăn và dễ lâm vào tình trạng đói nghèo”.

Nhóm… ngoài vùng phủ sóng

Chính vì lẽ đó, phần lớn người chuyển giới gặp nhiều khó khăn trong quá trình tìm việc làm. Theo tiến sĩ Phạm Quỳnh Phương, mâu thuẫn giữa thể hiện giới và giới tính ghi trong lý lịch khiến nhiều người chuyển giới nữ phải làm những công việc dành cho nam giới. Điều này dẫn đến hệ quả họ không làm nổi (sức khỏe yếu), nên bị mất việc hoặc bỏ việc. Cứ thế, vòng luẩn quẩn thất học - không có việc làm - nghèo đói của họ tái diễn, mà nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ sự kỳ thị của xã hội.

Được biết, công việc mưu sinh phổ biến của nhiều người chuyển giới từ nam sang nữ là hát đám ma, đám tiệc, làm xiếc. Để có tiền và đáp ứng thú tiêu khiển của khách, những người này chấp nhận biểu diễn những trò nguy hiểm như đốt lửa trên cơ thể, đổ sáp nóng vào miệng, nuốt lưỡi dao lam, nhai than hoặc nhai nhang đang cháy… Bên cạnh đó, có những người làm trong lĩnh vực trang điểm, hoặc cho thuê áo cưới, thời trang.

Còn những người chuyển giới từ nữ sang nam thì sao? Khoai (29 tuổi, ngụ ở quận 1, TP.HCM), một người khá nổi tiếng trong giới này, cho biết: Do khó kiếm việc, nhiều người bạn của Khoai phải chấp nhận lao động với mức thu nhập thấp hơn 50% so với đồng nghiệp. Đa phần trong số đó làm những công việc phổ thông, tay chân đơn giản.

Không được lên máy bay dù có bảo lãnh

Cát Thy (23 tuổi, tên thật là Nguyễn Chí Hùng), một người chuyển giới làm nghề xiếc - hát đám tại TP.HCM kể rằng, vào năm 2012, Cát Thy được tài trợ đi máy bay ra Hà Nội để tham gia chương trình Khát khao được là chính mình.

“Do chưa làm được chứng minh thư, tôi đã trình sổ KT3 và giấy khai sinh khi làm thủ tục ở sân bay. Nhưng vì tôi để tóc dài, mặc đồ nữ, trong khi trong giấy tờ tên tôi là nam, nên họ nhất quyết không cho tôi lên máy bay, dù lúc đó đã có người bên ban tổ chức đứng ra bảo lãnh. Sau đó, tôi đành phải chuyển sang phương tiện di chuyển khác”, Cát Thy ngậm ngùi tiếc nuối. Cát Thy còn tâm sự, những người chuyển giới như Thy gặp nhiều bất tiện, khó khăn khi đi thuê nhà hay đi khám chữa bệnh.

Năm nay đã 21 tuổi, nhưng Yuki (một người chuyển giới từ nam sang nữ, ngụ tại TP.HCM) mới đi làm chứng minh nhân dân (CMND) trong tháng 8 vừa rồi. Yuki bộc bạch: “Mình làm chứng minh thư lâu hơn người khác 4 ngày, vì người ta phải điện về phường hỏi thăm, xác minh có phải là mình tên Lê Thanh Tùng không, có cư ngụ ở đó không…”.

Yuki cho hay đã từng được đi lại bằng máy bay. Tuy nhiên, Yuki khẳng định thường phải có sự bảo lãnh của người quen hay tổ chức nào đó thì mới “bay” được.

Có lẽ một phần nhờ tính tình cởi mở, có kinh nghiệm thường xuyên đi máy bay nên Jessica (làm nghề trang điểm tại quận 6, TP.HCM) ít gặp khó khăn hơn bạn bè trong những chuyến bay nội địa lẫn quốc tế. Tuy vậy, Jessica vẫn có những kỷ niệm khó quên trong một số giao dịch dân sự khác.

Jessica kể: “Hồi trước mới công khai, chuyện giấy tờ của tôi rất bế tắc. Tôi không dám làm thẻ ngân hàng, mọi thứ đều nhờ người khác đứng tên. Đến lúc tôi phải trực tiếp ra giao dịch, người ta đọc tên Nguyễn Hữu Toàn, ai cũng nhìn khiến tôi run lắm! Tôi không giấu họ rằng tôi là người chuyển giới. Không biết nhờ sự thẳng thắn như vậy, nhờ ngoại hình đặc biệt so với giấy tờ hay nhờ trời thương mà sau này, người ta luôn ưu tiên cho tôi”.

Chưa tính hết khía cạnh nhạy cảm về giới?

Bà Đinh Hồng Hạnh, chuyên viên tư vấn thuộc Tổ chức Bảo vệ và thúc đẩy quyền của người đồng tính, song tính và chuyển giới Việt Nam (Trung tâm ICS) cho rằng: Người chuyển giới đã và đang phải chịu sự kỳ thị, nạn bạo hành và phân biệt đối xử vì sự thể hiện và khao khát được là chính mình. Sự bất công này khiến người chuyển giới, trong đó có những người có tài năng và nghị lực, bị ảnh hưởng trầm trọng đến sức khỏe tâm thần, bị rủi ro cao về sức khỏe, không có cơ hội tìm kiếm việc làm để đóng góp hữu ích cho xã hội.

“Một vấn đề rất quan trọng là người chuyển giới phải được đảm bảo quyền tiếp cận công bằng đến các dịch vụ công, đặc biệt là các dịch vụ hành chính về làm các giấy tờ nhân thân, quyền được chăm sóc sức khỏe. Có rất nhiều người chuyển giới tại TP.HCM không thể đi được máy bay, hay những phương tiện vận chuyển yêu cầu xuất trình giấy tờ tùy thân khác, vì không có CMND, passport”, đại diện Trung tâm ICS nhìn nhận.